1. Các mâu thuẫn cơ bản
- Mâu thuẫn giữa chế độ phong kiến Lê Tương Dực với nhân dân đang cực khổ vì sưu thuế
- Mâu thuẫn giữa nhân dân với người nghệ sĩ trong lĩnh vực nghệ thuật, giữa khát vọng nghệ thuật với thực tế không thuận chiều
- Vũ Như Tô tích cực xây dựng Cửu trùng đài làm cho mâu thuẫn tăng lên, gay gắt thêm vì nhân dân là người chịu khổ
- Cách giải quyết mà người dân chọn ở đây là nổi dậy đốt Cửu trùng đài, giết Vũ Như Tô
2. Tính cách và tâm trạng nhân vật Vũ Như Tô
a. Tính cách
- Là người nghệ sĩ khát khao sáng tạo cái đẹp, một thiên tài ngàn năm có một
- Mang nhân cách một người nghệ sĩ, có oài bão lớn, lí tưởng nghệ thuật cao cả
- Tuy nhiên lại quá đắm say trong đam mê sáng tạo mà quên đi nó không phù hợp với thực tế
b. Tâm trạng
- Tâm trạng bi kịch đày căng thẳng khi ông phải tìm kiếm câu trả lời cho câu hỏi: Xây Cửu Trùng Đài là đúng hay sai? Là có công hay có tội?
- Nhưng kết quả vẫn không phải là câu trả lời thỏa đáng. Khát vọng nghệ thuật của ông là chính đáng nhưng nó đã đặt lầm chỗ lầm thời, xa rời thực tế
- Vũ Như Tô là nhân vật bi kịch trong say mê, khát vọng và trong cả suy nghĩ hành động:
+ ông không cho việc xây đài là tội ác, đến khi có loạn ông vẫn không trốn vì vẫn tin động cơ làm việc quang minh chính đại của mình, hi vọng thuyết phục được kẻ cầm đầu bọn nổi loạn
+ sự thực tàn nhẫn không như ảo tưởng: Đam Thiềm bị bắt, Cửu Trùng Đài bị đốt thì ông mới bừng tỉnh trong đau đớn kinh hoàng
+ tiếng kêu của ông vang lên hòa nhập vào nhau thành nỗi đau bi tráng
3. Nghệ thuật
- Khắc họa hình tượng nhân vật
- Chú trọng thể hiện tính cách diễn biến tâm trạng nhân vật: Đam Thiềm, Vũ Như Tô góp phần làm nổi bật chủ đề tác phẩm
- Xây dựng các mâu thuẫn kịch tính
- Ngôn ngữ kịch điêu luyện, có tính tổng hợp cao, dùng ngôn ngữ, hành động của nhân vật để thể hiện tâm trạng, khắc họa tính cách, dẫn dắt đẩy xung đột kịch đến cao trào