Thánh Gióng xuất thân dòng dõi đế vương
Một đêm trăng sáng, cung phi cùng thị nữ đang mải mê tắm gội, bỗng một con rắn hoa màu sắc lấp lánh từ từ nổi lên rồi quấn chặt ba vùng vào người cung phi. Từ đó bà có mang sinh ra Đàm Gia - Thánh Gióng.
Thánh Gióng tên thật là Đàm Gia, con của một cung phi triều kinh Dương Vương Vung Hung Huy Vương. Thần phả do Hàn lân Đông các đại học sỹ Nguyễn Bính soạn năm 1527 và truyền thuyết dân gian kể rằng, vào đời thứ 6, triều kinh Dương Vương Vua Hùng Huy Vương trị vì đất nước, thuở ấy nhân dân no đủ, bốn biển thanh bình.
Các bậc Vương tôn, hoàng tộc thường hay du ngoạn, thăm thú phong cảnh núi sông. Một hôm nhà vua xa giá đến địa phận làng Tổ (xã Liên Hồng ngày nay). Thấy phong cảnh hữu tình, dân chúng thuần hậu, cư dân ở san sát bên sông, vua cho ngựa giá lập hành cung. Nhân dân hoan hỉ đón mừng. Hành cung dựng ngay cạnh giếng nước, cung phi cho quây màn loan làm chỗ tắm.
Giếng Rắn Tổ thôn.
Một đêm trăng sáng, cung phi cùng thị nữ đang mải mê tắm gội, bỗng một con rắn hoa màu sắc lấp lánh từ từ nổi lên rồi quấn chặt ba vùng vào người cung phi. Cung phi bàng hoàng ngây ngất như người trong mộng đẹp. Tỉnh dạy, này thấy khắp người toả ra một thứ nước thơm ngào ngạt, lạ thường. Trời đất bỗng mưa tuôn, gió cuộn…
Từ đó, cung phi có mang. Đến kỳ sinh nở được một người con trai mặt mũi khôi ngô, thân hình to lớn khác hẳn người thường. Nhà vua mừng rỡ đặt tên là Đàm Gia quan lang, phong cho làng Tổ là “ấp thang mộc”, nhân dân được hưởng ân lộc của nhà vua. Lớn lên Đàm Gia thông minh, chính trực đức lớn, tài cao, tính bẩm nhân từ. Thỉnh thoảng lại ghé về thăm hành cung bên giếng nước, cứu kẻ nghèo khó, vun đắp mỹ tục thuần phong, ân trách với dân như trời cao biển rộng.
Bấy giờ ở thôn Nội (nay là Thượng Trì) có hai người con gái một nhà hào phú họ Phan, chị là Du Di, em là Hộ Hệ. Hai nàng đều có nhan sắc tuyệt trần, tài danh bậc nhất, ví như thần nữ dưới thuỷ cung và Hằng Nga trên cung nguyệt. Nghe tiếng thơm đồn về hai nàng, Đàm Gia liền đến xin hỏi làm vợ. Trở về kinh Đàm Gia lập người chị làm chính phi, người em là thứ phi, cùng gia tộc trông coi việc dân, việc nước. Được nhân dân sùng kính, cậy nhờ. Đàm Gia còn lập một cung sở ở thôn Tổ, ngay bên cạnh giếng nước, kỷ niệm giấc mộng đẹp của bà phi.
Ngọc phả miếu Xương Rồng.
Đất nước đang thanh bình, giặc Ân lại gây binh lửa, tướng giặc là Hữu Linh đem theo trăm vạn hùng binh tiến thẳng xuống Giao Nam, xâm chiếm nước ta. Vâng lệnh nhà vua, Đàm Gia lên đường dẹp giặc. Vua truyền cho đem ngựa sắt, búa sắt cùng các đạo quân Thuỷ thần và Sơn thần hợp lực với Thần vương, chia thành hai đạo thuỷ, bộ cùng tiến.
Đàm Gia thuộc đạo quân thuỷ, ngài thống lĩnh tiền quân, cùng các thuyền rồng ầm ầm trẩy quân như thác. Thần vương (Thánh Gióng) nhảy lên mình ngựa, vung roi sắt, ngựa chạy như bay, chỉ trong nháy mắt đã đến chân núi Vũ Ninh. Các đạo quân thuỷ bộ ào ạt xông lên tiếp chiến, đại phá một trận oai hùng, quân giặc tan hoang. Tướng giặc bị bắt sống và chém đầu tại trận. Thần vương nhổ tre đằng ngà truy đuổi giặc xuống tận chân núi Sóc Sơn, rồi lên núi cưỡi ngựa bay về trời.
Dẹp xong giặc Ân, Đàm Gia trở về kinh đô, nhà vua vô cùng mừng rỡ, mở tiệc lớn khao thưởng quân sỹ và phong cho Đàm Gia làm Hải Dương Vương, chính phi làm Hoàng Hậu. Vâng mệnh vua, Đàm Gia đến cai quản xứ Hải Dương, ngài tiến hành trị thuỷ, những nơi bị sạt lở đều được san bằng, nhân dân yên ổn làm ăn, thoát khỏi cảnh lầm than lụt lội.
Khi Đàm Gia mất, được Vua ban phong mỹ tự “Đàm Gia Đại Vương” truyền cho các thôn ấp được hưởng lộc ngày, nhân dân mang giá vào triều rước sắc chỉ và thần hiệu về cung sở phụng thờ. Đám rước của làng Tổ đang đi trên đường, bỗng thấy trên trời có đám mây ngũ sắc bay thẳng đến xa giá. Về tới miếu áng mây biến thành màu đỏ, bay là là qua miếu rồi xà thẳng xuống giếng. Trong chớp mắt, hào quang sáng rực, từ đáy giếng nước sôi lên ù ù như tiếng sấm dậy. Rồi trời đất bỗng tối sầm, mưa gió dào dạt, trong giếng vang lên ba tiếng sấm truyền kinh thiên động địa: “Ta vốn là thần giếng thuộc ấp này, cai quản chốn Long cung, là tinh hoa sinh ra từ vùng đất Tổ, nay hoá mà trở về cai cũ linh thiếng”.
Nhà vua nghe chuyện lại phong thêm cho mỹ tự: “Đường cảnh thành hoàng Đàm Gia Đại Vương”. Người đời có thơ khen rằng:”Sống làm con đế, thác là thần/Muôn thuở danh thơm nơi xóm dân/Giếng ngọc nay còn lưu thánh tích/Non sông hưởng mãi cuộc thanh bình”. Miếu thờ Đàm Gia ở làng Tổ còn lưu câu đối: “Xà tỉnh phát tường, đế tử hý công tề Sóc lĩnh/Đàm Gia phản hoá, Vương phi phối tự, hợp nhi hương” (tạm dịch:Giếng rắn phát điềm lành, công trạng của con vua tày núi Sóc/Đàm Gia quay trở lại, Vương phi cùng thờ tự hợp lòng dân”.
Tài liệu này đã được cố giáo sư sử học Trần Quốc Vượng thẩm định, viện nghiên cứu Hán Nôm phiên dịch. Như vậy chiến thắng giặc Ân oanh liệt có cả hai lực lượng bộ binh và thủy quân do Thánh Gióng và Đàm Gia cùng phối hợp.
Hiện, ở ngã ba đê sông Hồng, huyện Đan Phượng, Hà Nội, có một giếng nước tròn vành vạnh, nước trong vắt quanh năm, không bao giờ cạn. Gần giếng có ngôi miếu cổ, hướng mặt ra sông Hồng. Miếu thờ ba vị: Đàm Gia Đại Vương, Du Di, hoàng hậu và Hộ Hệ cung phi.
Nhà nghiên cứu văn hóa dân gian Minh Nhương