Question

Phân tích bi kịch tha hóa của Chí Phèo

Answer 1

 

 “Văn học và cuộc sống là hai vòng tròn đồng tâm mà tâm điểm là con người”

 

Nhận định của Nguyễn Minh Châu đã khắc họa thiên chức của văn chương chính là tấm gương phản ánh hiện thực cuộc sống khách quan qua lăng kính chủ quan của người nghệ sĩ. Dù được sáng tác bằng bất cứ thể loại nào và trong bất kỳ thời đại nào, ngòi bút của các nhà văn luôn hướng đến cuộc sống với tất cả những nỗi niềm, dù là vui tươi yêu đời hay đau khổ đến phẫn uất của con người. Nam Cao có lẽ cùng trong quan điểm đó mà sống dậy giữa những tác phẩm của ông là cả một thế giới nhân vật con người, từ kiếp “Sống mòn”, “Một bữa no”…đến kiếp đời quằn quại của một con người bị tha hóa rồi lại bị cự tuyệt quyền làm người trong truyện ngắn “Chí Phèo”. Với cái tên đầu tiên là “Cái lò gạch cũ”, năm 1941 nhà xuất bản đổi lại là “Đôi lứa xứng đôi” và năm 1945 in lại với tên “Chí Phèo” – một truyện ngắn có thể “làm mờ hết các tác phẩm khác cùng ra một thời”, đưa Nam Cao lên vị trí hàng đầu trong lớp các nhà văn hiện thực phê phán. Nhân vật Chí Phèo trong tác phẩm cùng tên ra đời từ đó và gây tiếng vang lớn về một tấn bi kịch lạ lùng – bi kịch bị lưu manh hóa

"Chí Phèo" ra đời vào năm 1941, khi mà những tác phẩm về đề tài người nông dân đã trở nên quá cũ. Nhưng không, bằng tài năng và sự sáng tạo độc đáo của mình, Nam Cao đã viết nên số phận của người nông dân với những nét riêng và khác biệt. Từ Chí biến thành Chí Phèo là cả một hiện tượng của xã hội nông thôn Việt Nam trước Cách mạng tháng Tám – 1945; hay là câu chuyện về cuộc đời của một con người trượt dài trên cái dốc của tha hóa.. Đến khi muốn dừng lại, muốn quay đầu mà không thể được nữa.

Bi kịch? Bi kịch có nghĩa là sự mâu thuẫn giữa hiện thực và mong muốn nguyện ước cá nhân. Hiện thực không đủ điều kiện đáp ứng nhu cầu nguyện vọng của con người, đẩy họ vào trạng thái tuyệt vọng, đường cùng là tìm đến cái chết để thoát li, giải thoát bản thân.. “Tha hóa” là sự biến đổi nhân cách, đánh mất giá trị hay bản chất thông thường vốn có ..“Lưu manh hóa” là mức độ trầm trọng của “tha hóa” và ngày càng theo chiều hướng xấu đi.

Mở đầu tác phẩm không phải những lời hay, ý đẹp khơi gợi cảm xúc thiện ý từ người đọc mà lại là một loạt đối thoại chỉ có một phía từ Chí Phèo gây ấn tượng cho độc giả, khiến họ tò mò về nhân vật, cũng như cốt truyện mà nhà văn muốn gửi gắm. Đoạn văn không một trạng ngữ chỉ không gian hay thời gian, như con đường Chí đang đi thăm thẳm vô cùng hay những tháng năm triền miên trong cơn say của Chí là dài vô tận. Nhà phê bình Chu Văn Sơn cho rằng: “Tiếng chửi của Chí Phèo là tiếng hát lộn ngược của tâm hồn méo mó”.  Hắn chửi trời, chửi đời, chửi làng Vũ Đại, chửi những ai không chửi nhau với hắn và cuối cùng chửi người đã sinh ra hắn. Đây là tiếng chửi của một tên say rượu, một tiếng chửi vô thức. Nhưng đôi khi trong vô thức, con người lại thể hiện chính mình nhiều hơn khi tỉnh. Qua tiếng chửi của Chí Phèo, người đọc cảm thấy như đang đối diện với một con “người- vật” quái gở, đang ở tận cùng của khổ đau, đang trút lên cuôc đời tiếng nói hằn học, phẫn uất, đầy đau khổ của mình. 

Không khó để nhận thấy, đối tượng của tiếng chửi ngày càng thu hẹp dần và trở nên tấy buốt: dám chửi Trời – đấng linh thiêng, thì thật là phạm thượng khi không kiêng nể điều gì; kế đến là Đời: to tát nhưng vu vơ; Làng: không gian sinh tồn, là đất sống, nếu phải bỏ làng mà đi, bị làng chối bỏ thì chết mất; sau là “chửi đứa chết mẹ nào đẻ ra thân hắn” – một sự chối bỏ nguồn gốc, tột cùng của tha hóa. Với cái miêu tả như vậy, hẳn không phải là vô tình. Từ đó như tạo nên sức căng của tác phẩm, cuốn ta vào không khí quyết liệt của hận thù, báo hiệu cho cuộc đời đầy giông bão của nhân vật. Cũng qua tiếng chửi này, người đọc nhận ra ba thái độ khác nhau: thái độ hằn học, thù địch đau khổ của Chí, thái độ khinh miệt dửng dưng của người đời, thái độ thương cảm của tác giả. Tiếng nói nhân ái của nhà văn đã thật sự đánh thức tấm lòng người đọc. Bằng cách dẫn dắt này, người đọc hiểu rằng trước kia Chí Phèo vốn là một anh cố nông hiền lành chất phác, lương thiện và tự trọng như thế để rồi đời xô cuốn đi mà vùi, mà dập cho đến khi còn chẳng nhận ra là người

Ngay từ đầu, không như bao đứa trẻ khác có được diễm phúc được sống trong vòng tay thương yêu của cha mẹ, Chí Phèo mới sinh ra đã trở nên “tứ cố vô thân”, bị bỏ rơi “trong cái lò gạch cũ bỏ không, xa nhà cửa và vắng người lại qua”. Chí đến với cuộc đời hoàn toàn trơ trọi, đơn độc và có vẻ rẻ rúng khi được người ta “nhặt” chứ không phải nhận nuôi một cách đường hoàng. Chí cứ từng ngày lớn lên bằng cách truyền tay nhau của người làng. Lúc thì anh bị đem cho, khi thì bị đem bán “hết lang thang đi ở cho nhà người này lại đi ở cho nhà người khác". Có lẽ ngay từ xuất thân cũng đã là điềm báo cho thấy một tương lai mờ mịt không rõ ràng như là không ai biết hắn là ai khi đến với thế giới loài người. 

Answer 2

Dù không gia đình, không nhà cửa, không tấc đất cắm rùi, thân phận thì ở đợ, làm canh điền cho Bá Kiến, sống bằng sức lao động của mình. Vậy mà tâm tính lại tốt, rất chính đáng và lương thiện. Biết ước mơ về một cuộc sống bình dị, giản đơn mà hạnh phúc: chồng cày thuê, cuốc mướn, vợ dệt vải… Biết nhục nhã, xấu hổ khi bị bà ba – vợ nhà Bá Kiến gọi lên để bóp chân, Chí cảm thấy nhục nhã chứ có sung sướng gì. Điều đó cho thấy Chí cũng ý thức được giá trị bản thân, lòng tự trọng và danh dự. Không may cho anh chỉ một ghen tuông không đâu. Cơn ghen ấy trở thành hiểm họa, bàn đạp để đẩy Chí lao vào guồng quay của sự tha hóa bởi Bá Kiến đã vô cớ đẩy một người con trai vô cùng lương thiện đi tù 7-8 năm trời. Đây là dấu mốc quan trọng đánh dấu cuộc đời Chí rẽ đi một hướng khác. 

Nhà tù phong kiến đã nuốt tươi chàng thanh niên lành lặn cả thể chất lẫn tinh thần; đã vằm nát bộ mặt người của Chí, phá hủy cả nhân tính đẹp đẽ để rồi nhả ra một Chí Phèo tổn thương đến tận cùng nỗi đau. Thế rồi sau bảy, tám năm Chí quay trở về khiến người dân làng Vũ Đại ngỡ ngàng. Bằng nghệ thuật điêu luyện tác giả đã cho người đọc thấy được bức chân dung của một con người bị tha hóa không chỉ về nhân hình mà còn cả nhân tính. “Cái đầu thì trọc lốc, cái răng cạo trắng hớn, mặt thì đen mà rất cơng cơng, hai mắt gườm gườm trông gớm chết”. Ngay cả cách ăn mặc của Chí cũng bộc lộ tính cách ngang tàng, bạo ngược và hấp thụ tất cả những cái xấu của nhà tù thực dân phong kiến. Hắn mặc “quần áo nái đen với cái áo tây vàng, trên ngực phanh đầy những nét chạm trổ rồng phượng với hai ông tướng cầm chùy, cả hai cánh tay cũng thế”... Quả thật, người ta không thể tìm đâu ra bóng dáng của một anh Chí chất phác, hiền lành ngày xưa trong cái vẻ dữ tợn của một kẻ luôn lấy rượu làm bạn - Chí Phèo.. Đến cả chính nhà văn Nam Cao còn phải hai lần thốt lên trông gớm chết khi miêu tả bộ dạng ấy

Ngay khi vừa về làng hắn đã đi uống rượu say khướt, một biểu hiện cho thấy sự bất cần đời, xa lạ hoàn toàn với bản chất người nông dân quanh năm bán mặt cho đất bán lưng cho trời. Say rồi hắn tìm đến nhà Bá Kiến mà gọi ra để mà chửi. Mục đích là để xả cơn giận tích tụ dài đằng đẵng mấy năm trời ngồi tù oan khiến hắn cay cú, phẫn nộ tột cùng mà văng, mà chửi thật lớn trước cửa nhà Bá Kiến. Sự thay đổi của Chí đã thay lời nhà văn tố cáo, lên án sự tàn ác của giai cấp thống trị mà công cụ của nó chính là nhà tù đã bóc lột, hành hạ con người thay đổi cả nhân hình và nhân tính. Khi Chí Phèo đến cổng nhà bá Kiến “gọi tận tên tục ra mà chửi”,  thế nhưng lão bá Kiến đã xuống nước khi dùng thủ đoạn “mềm rắn nắn buông” với Chí Phèo. Và như thế Chí Phèo đã bị mắc bẫy lần nữa, bị biến thành tên tay sai độc ác, không chỉ “phá tan bao nhiêu gia đình, đạp vỡ bao nhiêu hạnh phúc, làm chảy máu và nước mắt bao nhiêu người lương thiện" mà còn chuyên đối phó với các tên lưu manh khác. Chính thủ đoạn dùng những thằng đầu bò để trị những thằng đầu bò đã tố cáo sự tàn ác, xấu xa của bọn địa chủ nói riêng và sự bất ổn của nông thôn thời ấy nói chung. Nam Cao đã vẽ được một bức tranh toàn diện của một xã hội đầy rẫy những bất công, xấu xa, tàn bạo đã chà đạp quyền sống, quyền làm người của người dân cùng khổ.

Cuộc đời Chí từ đó trượt dài trên tội ác để rồi từ một thằng lưu manh Chí trở thành “con quỷ dữ của làng Vũ Đại”. Chí đã trở nên ngang ngược, hung hãn trong những cơn say triền miên. Chí chìm trong những cơn say không ngày tháng: ăn trong lúc say, ngủ trong lúc say, thức dậy vẫn còn say… Cuộc đời Chí là những cơn say dài vô tận “những cơn say của hắn trà  từ cơn này sang cơn khác thành những cơn dài mênh mang”. Cả làng đều tránh mặt Chí mỗi lần Chí qua. Cái mặt Chí “không trẻ cũng không già; nó không còn là mặt người: nó là mặt của một con vật lạ, nhìn mặt những con vật có bao giờ biết tuổi ?... Với nhân vật Chí Phèo, Nam Cao đã đặt ra bi kịch của người nông dân trước cách mạng: đó là bi kịch con người sinh ra là người mà không được làm người. Điều này thể hiện sự đồng cảm, thấu hiểu sâu sắc của Nam Cao với khát vọng lương thiện trong con người và sự bế tắc của những khát vọng trong hiện thực xã hội ấy; một xã hội mà người nông dân bần cùng hóa dẫn đến lưu manh hóa

Bằng bút pháp độc đáo, tài hoa linh hoạt, giàu biến hóa, Nam Cao khi tả, khi kể theo một kết cấu tâm lý với cách thức bề ngoài tưởng chừng như khách quan, lạnh lùng và tàn nhẫn, nhưng chất chứa bên trong biết bao nỗi niềm đau đớn trước một kiếp người bị tha hóa. Đồng thời, tác phẩm đã lên án, tố cáo tội ác của chế độ thực dân nửa phong kiến đàn áp và bóc lột nhân dân lao động qua tài năng miêu tả ngoại hình và tâm lí nhân vật sâu sắc, tinh tế. Nam Cao đã thành công khi khắc họa hình tượng nhân vật điển hình cùng với nghệ thuật kể chuyện không theo trình tự thời gian, ngôn ngữ tự nhiên, nhiều khẩu ngữ gần gũi với đời sống…

“Chí Phèo” là một tuyệt tác bất hủ bởi nó chứa đựng trong đó là tư tưởng, tình cảm lớn mang giá trị nhân đạo và hiện thực sâu sắc. Tác phẩm là bản tuyên cáo hùng hồn lên án những mặt trái xấu xa của xã hội thực dân nửa phong kiến đương thời đã làm tha hóa những phận đời nông dân bản chất hiền lành như Chí. Bởi lẽ đó, “Chí Phèo” vẫn mãi mãi bất tử, mãi mãi có khả năng đánh thức trí tuệ và khơi dậy những tình cảm đẹp đẽ trong tâm hồn người đọc, vượt qua mọi gió bụi thời gian mà tồn tại như một gia tài quý giá trong nền văn học Việt Nam, chứng minh được sức sống mạnh mẽ, bất hủ của nó:

“Nam Cao mất và Chí Phèo vẫn sống

Nào có dài chi một kiếp người

Nhà văn chết, nhân vật từ trang sáng

Vẫn ngày ngày lăn lóc giữa trần ai.”